Lonely Woman, Ornette Coleman, The Shape Of Jazz To Come, 1959.

In de tijd dat The Sky Is The Limit nog niet over poenpakkerij ging, maar de Engelse vertaling was van Sous Les Pavés, La Plage, werd de wereld onverhoeds geconfronteerd met mutanten: mensen die van nergens lijken te komen en grijnzend alle zekerheden van de stiel bij het huisvuil zetten.

In de literatuur was er Thomas Pynchon, van wie we tot op de dag van vandaag niet weten wie hij werkelijk is of hoe hij eruit ziet. In zijn Gravity’s Rainbow portretteerde hij met Tyrone Slothrop de ultieme mutant. Slothrop, luitenant in het London van de Tweede Wereldoorlog, werd door de geheime politie gevolgd omdat er telkens een V-2 insloeg op de plaats waar hij een paar dagen eerder sexueel actief was geweest.

In de jazz was daar van de ene dag op de andere Ornette Coleman die de jazz verloste van knellende wetmatigheden zoals ritme en harmonie. Zijn muziek werd, eerst zeer tegen zijn zin, Free Jazz genoemd op de pancartes boven de ingang van de jazzclubs waar zijn kwartet urenlange sessies speelde.Tot zijn totale verrassing liepen die clubs telkens weer overvol. De uitleg was jammer genoeg niet dat de mensheid ineens inzag hoe vervelend Perry Como wel was maar omdat men dacht dat het optreden gratis was.

Dertig jaar later stond er in ons land een politieke mutant op die zich zeer bewust was van de fascinatie die de mens heeft voor het idee “gratis”. Toen zijn practische toepassing ervan aansloeg, reageerde men panisch in alle partijbureaus. Niet alleen omwille van het succes maar vooral omwille van de grillige onvoorspelbaarheid van zijn ideeën. Dus kwam al snel de gratuite kritiek dat gratis niet bestond. Alsof Stevaert, die ook culinair de rest van de Wetstraat ver achter liet, niet wist dat “there is no such thing as a free meal”. Hij wilde dat meer mensen konden eten en dat de beterbemiddelden, hijzelf dus ook, het gelag zouden betalen.

“Gratisbeleid is niet nieuw” was de andere kritiek, “Heden scheert men gratis”, de sneer. Alsof het in beleidszaken gaat over oorspronkelijkheid en niet over doeltreffendheid. Tijdens de gratistijd steeg het aantal De Lijnreizigers jaarlijks, nu daalt het. Overigens, de wet van Stigler zegt dat geen enkele uitvinding genoemd is naar zijn uitvinder. Stigler heeft absoluut gelijk want de wet was al vijfentwintig jaar eerder uitgevonden door ene Merton.

Stevaert, alhoewel verzot op poëzie, indierock en hedendaagse kunst, verachtte intellectuelen, een veel voorkomende afwijking bij hoogintelligente mensen met diplomanijd. De kans dat hij het “gratis”-idee bij Dan Ariely afkeek, een prof gedrageconomie godbetert, is dus klein. Maar Stevaert zou dol geweest zijn op Ariely’s experiment.

Ariely zette in een universiteitsrestaurant een chocoladehandeltje op. Daar kon je kiezen tussen een Belgische truffel die normaal 99 cent kost maar je bij hem kon krijgen voor 49 cent en een Kiss, een walgelijk zoet Amerikaans exemplaar dat normaal 30 cent kost en nu nog maar 2. De studenten maakten een prijs/kwaliteitanalyse en kozen massaal voor de truffel. Ariely verminderde de prijzen met 1 cent. Weer was de truffel de favoriet. En dan ging er nog eens een cent af. Prijs/kwaliteit kon de pot op: er werd massaal voor de gratis Kiss gekozen. Terwijl het prijzenverschil toch hetzelfde bleef? We kunnen niet weerstaan aan “gratis”, stelde Ariely vast.

Daarom puilen onze huizen uit van dingen die we nooit zouden kopen maar die we gratis kregen bij iets dat we wel wilden en iets duurder betaalden om het gratis ding erbij te krijgen.

Mijn pa had in geen dertig jaar in een lijnbus gezeten maar toen de rit gratis werd, liet hij zijn auto, waar hij zielsgraag mee reed, thuis. Dat zou hij niet gedaan hebben mocht hij voor de rit in plaats van één euro maar 20 cent moeten dokken.

Mutanten worden in alle maatschappijen snel uitgerangeerd. Ze zijn te bedreigend. Dat wist Stevaert drommels goed. “Ik ken mijn houdbaarheidstermijn”, zegde hij steevast. Hij ging dus verrasend (snel) weg als burgemeester, als minister, als partijvoorzitter en als gouverneur. Nu is de ijzingwekkende vaststelling dat hij dat moment ook voor de mens Stevaert had vastgelegd. Mutanten weten waar de V2’s zullen inslaan.

Deze tekst verscheen eerst als column in De Tijd op 11 april 2015.

Naschrift